Z. ilhan ÖLÇER , İnşaat Yük. Müh. A sınıfı İş Güvenliği Uzmanı

İstanbul'da, Kadıköy İlçesine bağlı Koşuyolu Mahallesinde, Muhtar Eylem Bilir’in sosyal medyadaki bir paylaşımı (https://bit.ly/3TrtzLz) sayesinde haberdar olduğum bir iş kazası yaşandı. Eski bir binanın yıkımı sırasında iki işçi, duvarın üzerlerine yıkılması sonucu ağır şekilde yaralanmıştı. Kentsel dönüşüme bağlı yoğun inşaat faaliyetleri sebebiyle hem çalışanların hem de çevredeki vatandaşların etkileneceği benzer kazalarla ne yazık ki önümüzdeki günlerde de karşılaşmak olası.

Yazımda, bu tür iş kazalarına neden olan tehlikeleri, bunlara karşı yeterli önlem alınamamasının altında yatan engelleri ve mevcut sorunları çözmek için yapılması gerekenleri değerlendirdim:

Eski Binaların Yıkımı sırasında karşılaşılabilecek belli başlı Tehlikeler:

• Stabilitesini kaybetmiş bina bölümleri (yıkılma, göçme ve çökme vb.)
• Beton mikseri, hafriyat kamyonu, ekskavatör vb. iş makineleri ile temas (çarpma, ezilme)
• İnşaat makinelerinin civardaki yayalar ve trafikteki araçlar ile etkileşimi,
• Yıkım faaliyetleri sırasında açığa çıkan toz emisyonu, asbest partikülleri ve gürültü,
• Sıkışık ve Dar çalışma ve manevra alanları,
• Kayma, takılma veya düşme tehlikeleri (çalışanlar ve yayalar için)
• Sivri ve keskin cisimler (kesilme, batma)
• Yüksekten düşen cisimler,
• Yüksekten düşme,
• Kanalizasyon sistemi kırılmalarından kaynaklanan patojenlere maruz kalma
• (Yaralanma sonucu) Kan yoluyla bulaşan patojenlere maruz kalma
• Tehlikeli maddelere maruz kalma (amonyak, akü asidi, sızan yakıt vb.)

Yukarıda belirtilen belli başlı tehlikeler, sadece yıkım faaliyetlerindeki çalışan işçileri değil aynı zamanda çevrede bulunan ve mahallede yaşayanları da etkilemektedir. Sadece binaların yıkım faaliyetleri sırasında bile bu kadar çok sayıda tehlike ile karşılaşma olasılığı göz önüne alındığında, bir iş kazasına meydan vermemek için alınması gerekli tüm önlemlerin de eksiksiz alınması kaçınılmaz olmaktadır.

Yıkım sırasında Açığa Çıkabilecek Asbest tehlikesi

Uluslararası Kanser Araştırmaları Ajansının (IARC), kanserojen maddeler listesinde Asbest, "kesin kanserojen" tanımlanması ile 1. grupta yer almaktadır. Özellikle, asbest içeren inşaat malzemelerinin kullanımının yasaklanmasından önce inşa edilen binalarda asbest kullanıldığı düşünülecek olursa; yıkım işiyle uğraşan işçileri korumak açısından, asbest tozuna karşı önlem almak da hayati önem taşımaktadır.

Yıkım Sırasında Açığa Çıkan Toz Emisyonu tehlikesi

Yıkım faaliyetleri sırasında açığa çıkan tozun genel olarak kontrol altına alınması da son derece önemlidir. Yıkım işleri sırasında oluşan duman ve tozlardan nispeten büyük parçacıklar burun ve bronşlara yapışıp balgam şeklinde atılabilirken, ince tozlar derinlere nüfuz ederek akciğerlerde birikir. Uzun vadede akciğer duvarları fibroz nedeniyle sertleşir ve nefes almak zorlaşır. Bu durum, bir meslek hastalığı olan Pnömokonyoz adı verilen ölümcül hastalığın sonuçlarıdır.

İşçi Sağlığı, İş Güvenliği Mevzuatı ve Gerekleri:

2012 yılından bu yana yürürlükte olan 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanununda, gereken tüm önlemleri alma sorumluluğu İşverene (müteahhit firmaya) verilmiştir. Bu yükümlülük çerçevesinde İşveren firma:

• Risk Değerlendirmesi yapar, alınması gereken önlemleri belirler ve uygular,
• İş sağlığı ve güvenliği tedbirlerine uyulup uyulmadığını izler, denetler ve uygunsuzlukların giderilmesini sağlar,
• Yürütülecek faaliyetler için organizasyonun yapılması, gerekli araç ve gereçlerin sağlanması, sağlık ve güvenlik tedbirlerinin değişen şartlara uygun hale getirilmesi ve mevcut durumun iyileştirilmesi yine İşverenin sorumluluğundadır.

İşveren, ilgili yasanın kendisine yüklediği, yukarıda belirtilen görev ve sorumlulukları kendi bünyesindeki uzman çalışanlarla yerine getirebileceği gibi, işyeri dışında, Bakanlıkça yetkilendirilen uzman kişi veya kuruluşlar (OSGB: Ortak Sağlık ve Güvenlik Birimi) ile de yürütebilir. Ancak, İşverenin, işyeri dışındaki uzman kişi ve kuruluşlardan (taşeron firma) hizmet alması, işverenin sorumluluklarını ortadan kaldırmamaktadır. Alt İşveren (taşeron) firmaların verdiği hizmeti denetlemek yine İşverenin sorumluluğundadır.

Yukarıda bahsi geçen, bina yıkımı sırasında karşılaşılabilecek tehlikelerden sadece biri olan “iş makineleri ile temas (çarpma, ezilme) sonucu yaralanma veya ölüm” riskine karşı İşveren tarafından alınması zorunlu önlemler aşağıda örnek olması açısından verilmiştir:

• Çalışma sahaları, manevra alanları, görünür ve okunaklı trafik işaretleri ile işaretlenmelidir,
• Özellikle yaya ve araç trafiğinin yoğun olduğu saatlerde, İşaretçiler, Bayrakçılar kullanılmalıdır,
• İş makinelerinin faaliyetleri, okullara giriş-çıkış saatlerinde belirli bir süre durdurulmalıdır,
• Trafiğin yakınında çalışanlar (görünür olmak için) reflektif giysiler giymelidir.

Mevcut Durumun Değerlendirilmesi:

İş sağlığı ve güvenliği sorunları, özellikle inşaat sektöründe sıkça karşılaşılan iş kazaları ile gündeme gelmektedir.

İş Kazalarının başlıca kök nedenleri arasında yetersiz eğitim, denetim eksikliği, işverenlerin gereken önlemleri almak için yeterli kaynak ayırmaması ve çalışanların bilinçsiz davranışları sayılabilir.

İş Sağlığı ve İş Güvenliği ile ilgili mevcut yasa ve yönetmelikler nispeten yeterli olmakla birlikte, kentsel dönüşüm faaliyetlerinin bir sonucu olarak, eski binaların yıkılarak yeniden yapılması gibi görece küçük ölçekli inşaat faaliyetlerinin ilgili mevzuata uygunluğunun denetim ve kontrolü konusunda ciddi zaaflar yaşanmaktadır.

İşverenin, İş Sağlığı ve Güvenliği hizmeti aldığı Alt İşveren firmalar olan OSGB’ler belirli nedenlere bağlı olarak yeterli performansı gösterememekte, çok büyük çoğunluğu kurumsal olmayan İşveren firmalar (müteahhit) kendi içlerinde gereken organizasyonu kuramamakta, güvenlik önlemleri de dahil, maliyetten kaçınma yolunu tercih etmekte, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı’nın denetimleri ise yetersiz kalmaktadır. (Bakanlık 2022 yılında tüm Türkiye çapında ve (sanayi, inşaat, hizmet vb.) tüm sektörlerde 15761 adet programlı teftiş gerçekleştirmiştir.)

Çözüm Önerileri:

1. Uygulamada aksaklıklara neden olan yasal düzenlemelerdeki eksikler giderilmelidir,
2. Yasal düzenlemelere uyum, her kademede ve tüm taraflarca etkin şekilde denetlenmelidir,
3. İşverenler, çalışanlarına iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili eğitim imkanları sağlamalıdır,
4. Çalışanlar, iş sağlığı ve güvenliği önlemlerine ve talimatlara uygun hareket etmelidir,
5. Tüm taraflarca, İş sağlığı ve güvenliği kültürünün yaygınlaşması için farkındalık oluşturulmalıdır.

Önerilen çözümler, tüm tarafların, üzerlerine düşen görev ve sorumlulukları yerine getirmesiyle hayata geçirilebilir.

Hüseyin SONYILDIZ, Yüksek İş Sağlığı ve Güvenliği Mühendisi,
1915 Çanakkale Köprüsü ve Otoyolu İSG-Ç Müdürü

Bazen en son söylenmesi gerekeni en başta söylemek konunun tam olarak anlaşılması adına iyi bir metot olabiliyor. Bu nedenle şunu en başta söylemek istiyorum ki “İş Sağlığı ve Güvenliği (İSG) özellikle kendi sektörüm olan inşaat alanında neredeyse tamamen hatalı ve yanlış bir şekilde uygulanmaktadır. Durumun bu noktaya gelmesinin başlıca sorumlularının da maalesef “İş Güvenliği Uzmanları (İGU)” olduğunu net olarak ifade edebilirim.

Bunun nedenlerine gelince; İş Güvenliği Uzmanları genellikle kendi mesleğinde iş bulamadığı için İGU olmuş, mesleğini asıl işinin yanında veya emeklilik döneminde ek bir gelir kapısı olarak gören, özellikle “Bilgiyi Kullanma” yetisi güçlü olmayan, işinin yönetiminde “mevzuata ve uluslararası standartlara” uymak yerine şahsi tecrübe ve kabullerine dayanan ve işini, yapım grubunun yani işveren veya işveren vekili unvanı taşıyan kişilerin talimatları doğrultusunda yapan kişilerden oluştuğundan Türkiye’de İSG uygulamaları, dolayısıyla kültürü özellikle inşaat alanında son derece yanlış ve hatalı temellere oturmaktadır.

İş Güvenliği Uzmanlarının işlerini doğru yönetebilmesi için nelere dikkat etmesi veya özellikle neleri bilmesi gereklidir?

Konuyu iki çerçevede değerlendirmek isterim. Birincisi; Uzmanlar öncelikle “İş Güvenliği” konusunda “UZMAN olduklarının farkına varacaklar”, bunun farkına varamayan zaten uzmanlık yapamaz, yapamıyor da. Sadece binlerce sorunun cevabını bir mantığa oturtmadan ezberleyip sınava girip kazanılarak uzman olunmuyor.

Uzmanların büyük bir çoğunluğu, yapım grubu yöneticileri tarafından kendilerine verilen ve mevzuata uygun olmayan talimatlar doğrultusunda hareket ediyorlar. Bazen bu talimatlar çok masum ve iyi niyetli görünebiliyor ve yapım ekibi yöneticileri de İSG daha iyi yönetilsin diye bu talimatları verebiliyor. Çok ünlü bir söz var “Cehenneme giden yollar iyi niyet taşları ile döşenmiştir” diye. Başlangıçta masum ve iyi niyetli olan talimatlar çok değil kısa bir süre sonra bütün sistemin çökmesine ve yanlış uygulamaların oturmasına ve daha da kötüsü, Uzmanları hukuk önünde savunmasız ve yenilecek bir lokma haline getirebiliyor. Bu tarz bir talimat verildiğinde kibarca ret edilmeli ve doğrusunun ne olduğu mevzuata dayalı olarak gösterilmelidir. Eğer hala bir direnç varsa kendim, Steve Jobs’un efsane sözünü cevap olarak veriyorum, “Burada “Uzman” bensem, ben sizin dediğinizi değil siz benim dediğimi yapmalısınız”. Tabi ki uzmanlar dokunulmaz değildir, bizlerin yöneticileri de uzmanların yetkinliğini, dış kaynaklı (üçüncü taraf) uzman kuruluşlara, akredite olmuş kuruluş ve kişilere ölçtürebilir. Ancak diğer yöneticiler; “Uzmanı olmadığı bir konuda bilmesi ve yapması gereken tek şeyin işin uzmanının dedikleri” olduğunu bilmelidir ve bu, ısrarla uzman tarafından yeri geldiğinde hatırlatılmalıdır. Sağlığımız için uzman doktora gittiğimizde ona ne yapması gerektiğini söylemiyoruz, aksine onun dediğini yapıyoruz.

İkinci olarak; Kanunlar çok az sayıda meslek grubunun “Görev, Yetki ve Yükümlülüklerini" yani “Görev Tanımlarını” mevzuat ile belirler, İş Güvenliği Uzmanları onlardan biridir. Sadece görev tanımları içinde hareket etseler her şey kendiliğinden en doğru şekilde oturur. Ancak mevzuata dayalı hareket edilmeyince nerede bir uzman varsa, O uzmanın ve onun yöneticilerinin kendi inisiyatiflerine göre koydukları “kurallar, kabuller ve yönetim anlayışı” o işyerinin kendine has “İSG yönetim sistemi” oluyor ve mevzuat ile uluslararası standartların dışına çıkılarak aslında “sistemsizlik” bir “sistem” olarak ortaya çıkarılıyor. Bu sistemsizlik işyerine özgü olduğundan on binlerce hatta yüzbinlerce birbirinden farklı, herkesin farklı tecrübe ve kabullerine dayalı ucube bir sistemsizlik sistemi ortaya çıkıyor. İşyeri değişikliğinde çok farklı bir İSG yönetim anlayışıyla karşılaşabiliyorsunuz. Kişilerin sistemi olmaz, mevzuatın sistemi olur ve her iş yerinde çok az değişikliğe uğrar, tıpkı muhasebe gibi.

Uzmanlar mevzuatın belirlediği görev tanımı içinde sayacağım temel konuları yönetme becerisini kazanmalı ve bilmelidir. “Bilgiyi, İnsanı, Zamanı, Malzemeyi ve Parayı” şu 3 temel çerçeve içinde yönetmelidir “Planlı, Esnek ve Güvenilir”

İş Sağlığı ve Güvenliği performans değerlendirmesi nasıl yapılmalıdır?

Ölçemediğiniz şeyi yönetemezsiniz. Hem sistemin hem de uzmanların performansı belirlenen zaman periyodunda ölçülmelidir ve bana göre bu süre 6 ayı geçmemelidir. “Temel Performans Kriterleri (KPI)” Sistem ve Uzmanlar için farklıdır. Öncelikle uzmanların temel performans göstergesi “yürürlükteki mevzuatın” uzmanlardan istedikleridir. Oysa “Sistem Performans Kriterleri” getirilip “Uzman Performans Kriterleri” yapılmış durumda ve maalesef yetersiz uzmanlar kendilerine ait olmayan bu KPI’ ları ısrarla kendilerine yapıştırıp kendilerini o değerlerle ölçüyorlar.

Somutlaştıracak olursam: “Kaza Sıklık Oranı, Kaza Ağırlık Oranı, Tespit Edilen Uygunsuzluk Sayısı, Ramak Kala Sayısı” İSG sisteminin en temel performans göstergeleridir ve tamamı İş Güvenliği Uzmanlarının performans göstergesi değil, “İSG Yönetim Sisteminin Performans göstergeleridir.” Uzmanlar, İSG yönetim sistemi içerisinde Danışman ve Rehber durumundadır. Yapılması gerekenleri yapanlar değil, bu konuda uzmanlığından yararlanılanlar olarak tanımlanırlar. İSG yönetim sistemi kapsamında, iş kazası ve meslek hastalığı oluşmasın diye alınması gerekli her türlü ama her türlü önlemi alması gerekenler uzmanların dışındakilerdir. Dolayısıyla yukarıda saydığım en temel dört performans kriteri Yapım Gruplarının performansını ölçer. Ancak bilgiyi kullanamayan uzmanlar bu performansları kendi performansları olarak kabullenirler ve kendi üzerlerine alırlar. Sonrasında, başarılı olduklarını göstermek için, Kaza verilerini ya tamamen saklarlar ya da 300 işgünü kayıplı kazaları dahi 3 gün girip gizlerler. Neredeyse uzmanların çoğu gerçek verileri gizlemede beceri kazanmışlardır. Kendi performans ölçüm kriteri olmayan değerleri saklayarak hem işverenleri ciddi biçimde yanlışa sürüklemekte, hem de işi gerçekten doğru yapmak isteyenlere korkunç bir engel çıkarmaktadırlar. İşini doğru yapan uzmanların – ki sayıları oldukça azdır - analiz sonuçlarını, verileri gizleyen uzmanlarla karşılaştıran işveren, işini doğru yapanları başarısız bulur. Ancak değerleri gizleyenler “sistemi, sistemsizliğe çevirenler” veya İşverenin görmek istediğini gösterenler ise yükselip giderler ve sonunda yıkılması neredeyse imkansız olan bir sistemsizliğe neden olurlar.

1930-1940 arasında 75.000 adet kaza istatistiği çıkaran, dikkat edin inceleyen demiyorum bir sigorta çalışanı mühendis – William Heinrich- yaptığı istatistik sonuncunda kazaların %88 nin, işçilerin tehlikeli davranışlarından kaynaklandığını söyler. Maalesef uzmanlarımız ve devletimiz bu konuda basit de olsa bir araştırma yapmadan, Heinrich istatistik sonucunu kabul eder. Heinrich'in araştırmasına ait dosyalar mevcut değil. Bu nedenle, araştırmanın kalitesi veya öncüllerine ulaşmak için kullanılan analitik yöntem veya bunların geçerliliğini inceleyebileceğimiz hiçbir malzeme yoktur. Bu kişinin akademik bir unvanı olmadığı gibi Heinrich, ana nedenlere ilişkin ayrıntılı araştırmalar yapmadan ve sigortacı gözüyle genellikle işçileri kazalara neden olmakla suçlayan İşverenler tarafından doldurulan binlerce kaza raporunu inceledikten sonra bu sonuca vardı. Ortaya attığı “Davranış Temelli İş Güvenliği Yönetim Sistemi” ki ülkemizde nerdeyse her sektörde %100 kabul görmüş bu yaklaşım son derece yanlıştır ve kazaların önlenmesinde etkin değildir. İşçiye yoğunlaşarak önlem almaya çalışır.

Prof. Dr. William Edwards Deming, Heinrich kuramının yanlışlığını daha 50-60 lı yıllarda çürütmüştür ve “İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetiminde Sistem Yaklaşımı” nı getirmiştir. Her şeye sistem gözüyle bakılmalıdır. Deming; Üst yönetimin, sistemi doğru kurup, sürekliliğini sağlayıp denetlediği takdirde, doğru sonuçlara ulaşarak sistemin sürekli gelişmesini sağlayacağını söyler. Prof. Deming gibi, Heinrich yaklaşımının yanlış ve son derece hatalı olduğunu bilimsel olarak anlatan, ispatlayan bir çok araştırma var ama biz bir türlü görmüyoruz. Sistem içerisindeki en önemli ve ilk basamaklardan biri yöneticilerin “görev tanımlarının” keskin olarak belirlenmesi, ilgililerine yine kesin olarak anlatılmasıdır. Böylece tüm sistemi etkileyen ve hatta ötesinde tıkayıp sistemin çökmesine neden olan; rol belirsizliği, rol yetersizliği, rol karmaşası gibi durumların önüne proaktif olarak geçilmiş olur ve sistem oldukça pürüzsüz işlemeye başlar.

Sistem yaklaşımı, her şeye sistem gözüyle bakılmasıdır. Sistem kendini anlatamaz. Sistemi etkileyenler ya da sistemden etkilenenler sistemi anlamalıdırlar. Bunun için çaba sarf edilmelidir. Okyanusu geçmekte olan bir gemi üzerinde en fazla kimin kontrolü vardır? Kaptan, Makine dairesi şefi, Dümenci...

Dr. Deming’in tanımladığı sistem, geminin tasarımıdır. Çünkü gemi, tasarımının izin verdiğinden daha iyi bir performans gösteremez. Dünyanın en iyi eğitim görmüş, motivasyonu en yüksek uzmanlarını işe alın ve işe yaramaz bir sistemin içine yerleştirin, göreceksiniz; her seferinde kazanan yine sistem olacaktır.

Dr. Deming, istenen sonucun elde edilmesi için herkesin elinden geleni yapmasının yeterli olmadığını; en başta üst yönetim olmak üzere köklü bir zihniyet ve tüm organizasyonu kavrayacak kültürel bir değişimin gereğini savunmuştur.

Bütün işyerlerinde ve sektörlerde, her dalda uygulanabilen ve de uygulanması gereken PUKÖ (Planla-Uygula-Kontrol Et-Önlem Al) döngüsünün mucididir Prof. Deming. Zaten PUKÖ döngüsünün bir diğer adı da Deming Döngüsüdür.

PUKÖ döngüsünün ilk ve en kritik adımı planlama aşamasıdır. Bu aşamada planlanan işin kimler tarafından, neden, nasıl, nerede, ne zaman, ne kadar sürede yapılacağı kararlaştırılır. Planlama aşamasında her noktanın düşünülmesi, görev dağılımlarının ve hedeflerin düzgün olarak belirlenmesi PUKÖ'nün son adımı olan Önlem al aşamasında yapılacakları en aza indirecektir. Eğer Planlama aşamasına gereken önem verilmez ise kontrol et ve önlem al aşamalarında yapılacak olan uygulamaların maliyeti çok fazla olacaktır. Yapılacak iş ya da hedefler belirlenirken alınacak kararlar gerçek verilere dayalı ve gerçekçi olmalıdır. İlk başta çok zorlu hedeflerin tanımlanması ve bunların gerçekleştirilememesi durumunda motivasyon düşecek, verimsizlik başlayacaktır. Sistem içerisinde yer alan, CEO dan en alt çalışana kadar görev tanımları, yetkileri ve sorumlulukları belirlenmemiş veya uygulanmayıp sadece kağıt üzerinde kalmış her organizasyonun er ya da geç başarısızlığa uğraması kaçınılmazdır.